Temos unha porta a carón doutra porta. Unha casa a carón doutra casa. E varias liñas de casas que definen un barrio.
Estamos na cidade da Coruña que medrou coa realidade do Plan de Vivendas Protexidas 1944-54[i]. Cada familia recibiu unha, en liña ou emparentada e vinculada a outra xemelga, simétrica. Esta secuencia de pasar entre ocos, panos de fachada e rúas que se cruzan, representan un xeito particular de vivir aquí. O lugar dos Mallos transformouse moito naquela época e a paisaxe mudou cara a consolidación dun espazo urbano, onde a arquitectura amosa inda hoxe rastros daquel intento de creación dunha nova identidade.
Nun principio, cada unidade familiar tivo que manter unha perspectiva similar de ocupación, baseada na asimilación daquelas cousas que eran elementais para o seu desenvolvemento. Por onde entrar, estar, cociñar, durmir. Un proceso de adaptación que amosa a resiliencia das familias fronte a arquitectura que recibe e que vai marcar o comportamento de grupo.
Do mesmo xeito, a comunidade enteira fíxoo coa infraestrutura creada, co tecido construído que marcaba toda unha trama de relacións. A xente encheuno de contido, colonizando unha estrutura e un territorio dun xeito pautado, con certas regras de convivencia que permitían entender os espazos de contacto entre casa e rúa, mais tamén as formas e os materiais. Todo elo como parte da extensión dunha cidade, representado e construído como expresión dun orde.
Manuel sempre gustou desta sistemática de ordenación que expresa o proceso secuencial do seu traballo. Unha estratexia moi vencellada á planificación e moi presente tanto no seu traballo de editor como de artista. Coa cámara ao lombo, sempre lle interesou o acontecer do tempo sobre superficies ordenadas ou espazos en equilibrio. A aparición por sorpresa dunha creba sobre a area; o cuspe tinguido dunha paisaxe ou o desgaste dorido dunha fachada que vai acaendo en ruína. A mirada sobre o tempo que pasa por riba da imaxe e o interese polo lugar que hai detrás da incidencia.
Nesta ocasión, con Parellas, o punto de vista ten matices propios, pois o tempo que lle interesa non define tanto o momento concreto da incidencia, nin sequera o proceso de transformación do lugar, senón que, representado coa finura dun fío, delimita o relato dun feito único: a diferenza entre iguais. Un instrumento que define a identidade mais que é crítico á vez con ela, desvelando de maneira moi clara e directa o sentimento de pertenza que hai hoxe neste lugar.
A-08
Hai unha serie que a poderíamos resumir como a da perda dos portalóns de entrada e o ollo que mira. En concreto, hai unha foto [A-08]coa que se desvela o segredo, amosando un pano derrubado e outro totalmente transformado. Do orixinal xa non queda nada e o resto de imaxes son unha sorte de premonicións. Nela trata a mutación total dunha identidade que culminou coa desaparición do ollo central compartido. En realidade, o que vemos como un desapego que leva á desaparición é o resultado da loita pola convivencia. Pois convivir é un xeito difícil de vivir. Así que moitos deciden illarse, diferenciarse. Un xesto de rebeldía que Manuel traduce á perfección observando esta arquitectura que, sen deixar de estar condicionada polas convencións, regras e normas que laminan as diferencias, pode chegar a cambiar dun xeito radical. A construción como instrumento para reivindicar un individuo ou unha familia. Mesmo contra a comunidade. Azulexar é un xeito de condenar ao veciño que se mantén nos parámetros. Resaltar a súa incapacidade de reacción contra a pátina do tempo pasado e retarlle a conseguir unha nova materialidade.
Nesta serie hai unha mirada irónica sobre a sociedade actual e, con certo humor, da moi boas pistas dalgúns dos seus desastres. Conségueo facendo un seguimento intencionado na busca de códigos que analizan os comportamentos de manipulación dun espazo ou dunha obra arquitectónica, revelados para nós ao través do plano fotográfico[ii].
A-17
Por iso este proxecto de Manuel, fronte a outros que leva feito, comprime a arquitectura, conseguindo meter toda a súa profundidade nun xeito de aplanado de capas contra a mirada. Unha mirada que volve ser irónica cando vemos como unha das parellas[A-17], con cada un dos seus membros comprometidos na busca da diferenza, independencia e liberdade, comparte unha mesma fenda que pasa, de lado a lado, de porta a porta, de cor a cor e de material a material. Esta fenda que cingue unha casa a outra, as iguala e equilibra. Mentres nos seus interiores, os habitantes empéñanse, escondidos, agochados á espera de resaltar seu carácter un sobre o outro. No exterior, sen embargo, as fendas fannos rir pois, inda que diferentes, todos permanecemos xunguidos polas elas.
Nesta serie tamén hai todo un tratado contra a curva. O xogo de desaparecer as curvas mediante raias, como sucede coas portas de garaxe. Do tránsito a través dun arco, pasamos ao tránsito a través das raias. Detrás a luz, o patio no lateral da casa. En moitos casos é o coche quen destrúe a curva, a produción estandarizada das portas de garaxe: 3 x 2.1 metros. E o patio, ollos e terrazas perdidos en pro dun galpón que permanecerá cen por cen pechado, edificado[iii]. Neste punto, o catálogo de Manuel parece un caderno de denuncia, ou un diario de levantamento de cadáveres e lápidas que, como veremos, volven a aparecer máis adiante.
A-20
Relacionado con iso, outra cuestión relevante desta serie é o feito da desaparición das portas, a negación da fachada e o tapiado dos ocos, sen borrar de todo as marcas do pasado. Esa acción tan nosa de tapiar decorando. De novo as lápidas. O atrincheiramento interior, mais sempre vivo cara afora. Testemuña noutra imaxe [A-16] que nos está a dicir: pechemos xuntos as nosas portas e fiestras, de por vida. Quedémonos dentro. E a partir de aí, que fagan os outros. Pero como a rúa non descansa, co seu movemento vai contribuír na construción desa muralla decorada, situando os cubos de lixo por diante. Urbanismo de oportunidade. Pechado de fachada verso ocupación final polo lixo do chan da beirarrúa. Aí temos outro achado do catálogo: cando a cidadanía desaparece, o servizo público traballa pola súa conta, escapando do equilibrio e inventando espazos de oportunidade sen miramentos. Mais cando ten que situar algo no medio, na liña na que conflúen as parellas [A-20], afina con precisión, afiando seus obxectos. Como ese farol cos parafusos cravados na divisoria entre as casas. Puro equilibrio.
B-02
Noutra das series, máis curta, trata o tema do limiar con arco. Nela Manuel amosa a importancia do espesor das fachadas. O pano groso que, recortado, deixa ver un espazo entre exterior e interior. O in between. Neste caso, muro habitado ou parede dobre. A cidade porosa da que nos fala W. Benjamin[iv], onde ocos de diferente tamaño aparecen en panos distintos. Uns engloban os outros, explicando o tránsito entre rúa e casa. Filtros definidos por reixas que son, neste caso, máis aperturas que defensas. As reixas, fronte ás portas dos garaxes, non forran nin as paredes nin os ocos, separándose sutilmente apoiadas por puntos nos cantos dos muros. Ventilacións, luz e, polo tanto, achegamento e humanidade. Mais ¿que difícil converter unha reixa en porta cando a xeometría é curva?. Todo o enxeño construtivo traballando na desaparición do aire!. Quitada a reixa, a porta destrúe o limiar de acceso e a vida en planta baixa ocúltase tras un pano cego que, nalgúns casos, mediante un xogo de espellos, amosa, a modo de trompe l’oeil, o que parece unha a entrada á rúa dende a rúa [B-02]. Nesta serie tan só resiste o marco do arco como única identidade, mesmo en moitos casos, xunto coas reixas, tamén desaparecen os números.
Quizás a serie do arco único, que vai perdendo metades, sexa a do compendio, a que mellor resuma este traballo de parellas. Exposto como un diario, con vocación de manual de busca, identificación e destrución dunha relación. A partires da parella ideal, cun arco compartido [C-02], imos descubrindo todo un catálogo de desacordos, para reivindicar, no seu final, a volta e necesidade de unidade e encontro. Así, nas parellas que son máis ou menos estables, repítense os procesos de desaparición das reixas, os azulexados que uniforman relevos ou a expresión material de portas e ventás coas que o carpinteiro loita por cubrir as curvas. Pero é sobre todo no proceso de achegamento a outros tipos arquitectónicos, máis altos, presentes na mesma rúa, onde se manifestan os maiores desacordos. A parella imposible entre casas de diferentes alturas manifesta os graves problemas de escala que levan a unha percepción da rúa onde o heteroxéneo amosa unha radical incompatibilidade formal que se achega ao trastorno. Un xeito de esquizofrenia urbanística que durante unha longa época de finais do século XX mudou a peor moitas paisaxes da Galicia[v].
C-02
Esta serie é a dos maiores contrastes, amosando as rupturas que o illamento e a falta de convivencia provocan na percepción emocional da cidade. Manuel, co percorrido da súa mirada, vai amosando por igual vínculos e rachaduras como expresión dun oxímoro que, por tratarse dun espazo edificado, podemos tocar e sentir no noso propio corpo como expresión do proceso de construción e destrución dunha sociedade.
Mais é na serie onde apenas hai curvas, con encontros de pequenos resaltes, na que centra de cheo seu obxectivo na explicación de como se fai este proceso de cambio. Agora cunha mirada máis construtiva, no senso de atopar os acordos e articulacións. En definitiva, os encontros. E faino ao través de resaltar neste caso correspondencias de escala, achegamentos entre arquitecturas diferentes que, á marxe dos matices da materialidade de cada unha, “conversan” dalgún xeito. Non en van é nesta serie onde é máis doado de entender a convivencia, ao representar arquitecturas con signos de vida que chegan dende seu interior, como plantas e flores que asoman polas paredes, máis tamén, e por primeira vez, onde o contexto da rúa amosa a urbanidade que aportan as árbores.
Manuel, penso que con moi boa intención, fálanos nesta serie da importancia que en arquitectura ten o coidado dos pequenos elementos, a concordancia dos tamaños, as distancias ou a composición e orde na que se sitúan. Cuestións que son inherentes a unha funcionalidade que abrangue todos os sentidos da vida. Todos eles, por moitos que sexan, articulan o benestar como axentes da concordancia.
E esta mirada posta no detalle e na escala, repítea na serie máis pequena e uniforme, centrada, con certa ironía de novo, no tratamento material e formal dos pequenos detalles da relación entre parellas. Un bo toque de atención que, dende o tratamento da pequena dimensión, amosa unha problemática urbana e de planificación que nos fai entender como o control sobre as formas e as dimensións non son suficientes na articulación dos espazos e arquitecturas dunha cidade. O valor do acordo está tamén na capacidade dos conxuntos e unidades maiores. Neste pequeno camposanto de Manuel, as parellas representadas funcionan como bisagras que falan da cidade ausente, a que queda entre elas e á que representan como escudos, a heráldica da familia que foi.
Finalmente, esa cidade aparece nas montaxes panorámicas, dando unha visión completa de parellas que fan imaxinar a ringleira e a escena urbana. Neste caso é a casa, como unidade completa, a que fala. Tamén a que se identifica e individualiza. De novo o mantemento da coherencia formal, funcional e de escala, cumprindo cos requisitos dunha regulación en equilibrio que, sen embargo, non reflicte unha sociedade igualitaria. Quizás sexan as pezas máis políticas, onde un pode imaxinar condicións de xénero ou de procedencia nas relacións de parella.
Penso que hai moito desta achega á sociedade actual e ás súas problemáticas neste traballo de Manuel quen, dunha maneira moi sutil e utilizando a expresión dun diario catalogado toca a fibra das relacións humanas ao través da arquitectura.
Temos persoas inda que non están.
Juan Creus. Quilmas, agosto-setembro de 2021
[i] Axustado finalmente ao Plano de Aliñacións de César Cort de 1948, con proxecto de Juan González-Cebrián do ano 1943, a actuación contempla a construción de 400 vivendas nun ámbito de algo menos de 12 ha, definindo tres tipos de vivenda: xemelgas en dúas plantas, xemelgas en planta baixa e en liña en planta baixa. O libro Vivenda Colectiva Vivenda Protexida de Edicións Espontáneas e dos autores Toni García e Yolanda Somoza recolle información de interese sobre esta obra.
[ii] Neste sentido cabe anotar referencias á obra de Bern e Hilla Becher, coas súas series sobre arquitectura industrial, da que son continuadores outros fotógrafos máis novos como Cándida Höfer, Kevin Bauman, Eric Tabuchi ou os españois Bleda y Rosa, autores das interesantes series Campos de fútbol e Campos de batalla e que colaboran a cotío co mundo da arquitectura.
[iii] Unha boa referencia sobre esto témola na película Roma de Alfonso Cuarón, onde o que é case un arco coa reixa calada, xunto coa luz, permiten comprender a interesante función destes espacios de garaxe como filtros e lugares que son da rúa e da casa.
[iv] Concepto que aparece en Denkbilder. Epifanías en viajes. Edición El Cuenco de Plata, Argentina, 2011.
[v] Pódese lembrar aquí a relación co tratado naquel inicial debate sobre o feísmo recollido no I e II Foros Internacionais do Feismo, celebrados nos anos 2004 e 2007 en Ourense, recollidos en publicacións como Feismo? Destruir un país ou Construír un país: a rehumanización do territorio, editados pola Difusora das Artes e as Letras.
manuel sendón 
Debe estar conectado para enviar un comentario.